Vrede handhaven, vrede sluiten en vrede bouwen
Volgens Johan Galtung, oprichter van vredesstudies, zijn er twee soorten vrede: de afwezigheid van oorlog: negatieve vrede, en de aanwezigheid van de houdingen, instellingen en structuren die vreedzame samenlevingen creëren en ondersteunen: positieve vrede. Positieve vrede is een langetermijnproces dat drie strategieën omvat:
Deze sluiten aan bij zijn theorie van drie elementen van geweld: vredeshandhaving voorkomt direct geweld, fysiek of verbaal geweld tussen mensen. Vrede sluiten omvat inspanningen die de samenleving herstructureren, zodat systemisch of structureel geweld, geweld ingebed in sociale structuren, vermindert of transformeert. En vredesopbouw houdt het creëren van alternatieven voor cultureel geweld in, die aspecten van cultuur (overtuigingen, waarden en manieren van zijn) die legitimiteit verlenen aan geweld en ervoor zorgen dat geweld een acceptabel middel lijkt om op conflicten te reageren.
Ongewapende civiele vredeshandhaving
Er verschillende groepen die vrijwilligers naar conflictgebieden sturen om lokale activisten te beschermen, zoals Peace Brigades International, Christian Peacemaker Teams en Nonviolent Peaceforce. Deze organisaties geven mensen een basisopleiding in geweldloosheid en culturele kennis en sturen hen naar enkele van de gevaarlijkste conflicten ter wereld (denk aan Sri Lanka, Zuid-Soedan en zelfs Syrië!). Wanneer ze ter plaatse werken met lokale organisaties, is een van de dingen die ze gewoonlijk doen eenvoudig maar effectief: het continue begeleiding van bedreigde mensen, vaak mensenrechtenwerkers. Ze doen ook aan geruchtenvermindering, dienen als tussenpersonen en bieden andere relevante diensten. Nonviolent Peaceforce heeft bijvoorbeeld geholpen bij het sluiten van een vredesakkoord in Mindanao (Filipijnen) en heeft kindsoldaten gered in Sri Lanka.
Om een nadere indruk te geven, hier een voorbeeld van wat twee NP vrijwilligers in Zuid-Soedan meemaakten. Zij werkten in een vluchtelingenkamp in de regio Bor, waar meer dan twee miljoen intern ontheemde vluchtelingen waren. Een zwaarbewapende militie brak door de verdedigingsbarrière. De twee vrijwilligers, met opvallende kaki vesten met het logo van de Nonviolent Peaceforce, begonnen dekking te zoeken. Toen herinnerden ze zich wat ze hadden geleerd: je kunt kogels niet ontlopen. Ze hielpen enkele vrouwen en kinderen naar de dichtstbijzijnde tent. Het duurde niet lang of de kleppen vlogen open en mannen bewapend met bijlen, geweren en geslepen stokken stormden naar binnen. Ze gaven de twee mannen het bevel om te vertrekken. Maar een van hen zei: “Wij zijn internationale beschermers. We gaan niet weg.” De aanvallers keken elkaar verbijsterd aan en gingen achteruit. Een toevalstreffer? Nee. Twee andere groepen braken in, en ook zij trokken zich terug.
Buiten de hut werden in twintig minuten tijd negenenvijftig mensen afgeslacht en driehonderd gewond. Maar binnen waren de vrouwen en kinderen veilig. De gewapende VN-troepen hebben de opdracht om niet te schieten in zulke situaties: hun bescherming was dus nutteloos, terwijl de ongewapende geweldloze aanwezigheid de boel redde. “Als we een wapen hadden gehad, zouden we zijn gedood,” zei de ene vrijwilliger, waarop de ander zei: “We hadden nog een wapen. Het motto van Nonviolent Peaceforce: waar je ja op kunt zeggen als je nee zegt tegen oorlog.”
(Dit verhaal komt uit het boek The Third Harmony, door Michael Nagler, 2020).
Vrede sluiten
Vrede sluiten kan plaatsvinden op een zeer formeel niveau, via diplomatie, en ook op meer informele niveaus, door mensen die methoden voor conflictoplossing gebruiken. Vrede sluiten houdt vaak in dat verschillende partijen bij elkaar worden gebracht om tot een soort overeenkomst te komen. Naarmate het niveau van geweld toeneemt, moeten we ook het niveau van geweldloosheid verhogen. Sommige methoden kunnen dus effectief zijn om conflicten te voorkomen, terwijl andere effectief zijn als reactie.
Een sleutelinstrument bij het beoefenen van geweldloze conflictoplossing zijn de ’twee handen van geweldloosheid’. Het werd voor het eerst geïntroduceerd door de feministische schrijfster en activiste Barbara Deming. In haar boek Revolutie en equilibrium beschreef ze actieve geweldloosheid als de creatieve spanning die zowel interpersoonlijke transformatie als sociale verandering voedt, en twee aspecten, of handen, heeft. Ze omschreef die als volgt:
“Met één hand zeggen we tegen iemand die boos is, of tegen een onderdrukker, of tegen een onrechtvaardig systeem: “Stop met wat je doet. Ik weiger de rol te respecteren die je kiest te spelen, ik weiger je te gehoorzamen. Ik weiger mee te werken aan jouw eisen. Ik weiger de muren en de bommen te bouwen. Ik weiger te betalen voor de wapens. Met deze hand zal ik me zelfs bemoeien met het kwaad dat je doet. Ik wil het gemakkelijke patroon van je leven doorbreken.” Maar dan laat de voorstander van geweldloosheid de andere hand zakken. Het wordt uitgestrekt neergelaten – misschien met liefde en sympathie, misschien niet – maar altijd uitgestrekt. Met deze hand zeggen we: “Ik zal je niet loslaten of je uit het menselijk ras werpen. Ik heb er vertrouwen in dat je een betere keuze kunt maken dan je nu maakt, en ik zal er zijn als je er klaar voor bent. Of je het nu leuk vindt of niet, we maken deel uit van elkaar.”
Een recent voorbeeld is de toespraak die Greta Thunberg hield bij ontvangst van de Duitse prijs de ‘Goldene Kamera’. Ze wees erop dat de beroemdheden in de zaal vaak een erg onduurzaam leven hebben met hun vliegvakanties, yoga retraites en dure etentjes. Maar tegelijk zei ze: we hebben jullie nodig om meer mensen te bereiken, want als jullie je uitspreken over klimaatverandering zullen heel veel mensen luisteren. Zo gaf Greta aan met welk gedrag ze het niet eens was, en probeerde hen tegelijkertijd te betrekken bij haar strijd om klimaatverandering tegen te gaan.
In een conflict komen partijen vaak tegenover elkaar te staan, en dan ontstaat er vijandigheid. Het is belangrijk dat we die zo veel mogelijk proberen te voorkomen en ons uit spreken tegen het gedrag, maar niet tegen personen. (Soms kan dat wel lastig zijn, wanneer mensen zich met bepaald gedrag identificeren, maar jij kunt alsnog ervan uit gaan dat iemand een andere keuze kan maken).
Vredesopbouw
Zoals we al noemden, gaat vredesopbouw over het verminderen van het risico van vervallen of terugvallen in conflicten, en over het creëren van alternatieven voor cultureel geweld, die aspecten van cultuur (overtuigingen, waarden en manieren van zijn) die legitimiteit geven aan geweld en geweld een aanvaardbaar middel doen lijken om op conflicten te reageren. Het is dus de meest langetermijnbenadering van de drie. Het gaat dus niet om post-conflict interventie op opbouw, wat misschien bij veel mensen de eerste associatie is, maar gaat veel verder gaan dan dat.
Momenteel zien we niet veel vreedzame culturen en die culturen die er nog zijn, zijn aan het verdwijnen. Een voorbeeld van een vreedzame cultuur die zich grote zorgen maakt over het geweld dat de westerse culturen op aarde blijven plegen, zijn de Kogi-bevolking in Colombia en enkele andere Zuid-Amerikaanse landen. Ze vroegen een filmmaker die voor Discovery Channel werkte om hen te helpen hun boodschap over te brengen aan de “jongere broer”, het blanke, westerse volk. Er werden twee films gemaakt, een in 1990 met de titel ‘From the Heart of the World – the Elder Brothers’ Warning’ en een in 2012 genaamd ‘Aluna ‘. (Je kunt de film gratis bekijken op www.alunathemovie.com)
De meeste mensen waarschijnlijk niet willen “teruggaan” naar een manieren van leven die veel mensen hadden vóór de Industriële Revolutie, en die sommige mensen (zoals de Kogi) nog steeds beoefenen. Gelukkig zijn er andere manieren waarop we vooruit kunnen naar een duurzame vreedzame cultuur. De Verenigde Naties bieden ons een model in hun resolutie voor een cultuur van vrede, die is uitgewerkt op deze website. Vredesopbouw gaat dus eigenlijk over het creëren van een infrastructuur voor vrede op verschillende gebieden. Een ander concreter voorbeeld is het Nonviolent Cities project van Pace e Bene, ook beschreven op deze website.